Tài nguyên di truyền cây trồng là di sản ngàn đời của nhân loại và nằm trong những tài nguyên quý giá nhất hiện nay. Vài chục năm trở lại đây, do nhiều nguyên nhân khác nhau, sự đa dạng di truyền cây trồng đã và đang đứng trước mối đe doạ bị thu hẹp và bị mất đi
Bảo tồn và sử dụng có hiệu quả nguồn tài nguyên di truyền là chìa khoá để nâng cao sản lượng nông nghiệp và phát triển nền nông nghiệp bền vững, góp phần quan trọng vào công cuộc xoá đói giảm nghèo, an toàn lương thực và bảo vệ môi truờng của toàn cầu.
Nhưng gần đây, nguồn tài nguyên di truyền của cây trồng ngày càng bị thu hẹp lại, nhất là sau sự thành công của khoa học chọn giống cây trồng; các nhà khoa học đã sử dụng nguồn di truyền cây trồng để tạo ra những giống cây trồng cải tiến, thấp cây ngắn ngày, năng suất cao nhằm đáp ứng yêu cầu về sản lượng lương thực ngày một gia tăng của nhân loại. Việc mở rộng diện tích gieo trồng các dạng hình cải tiến này đã làm giảm đi nguồn tài nguyên di truyền cây trồng nhanh chóng, nhất là tài nguyên di truyền cây lương thực và thực phẩm. Vì vậy, việc bảo tồn tài nguyên di truyền thực vật nói chung và những cây trồng phục vụ cho mục tiêu lương thực và nông nghiệp nói riêng là một trong những vấn đề cả thế giới phải quan tâm.
Điều tra thu thập là công đoạn hàng đầu. Do nguy cơ sự xói mòn di truyền đang diễn ra nhanh nên trong những năm gần đây thế giới đặt ra nghiêm túc và khẩn trương nhiệm vụ thu thập quỹ gen. Ở các nước kinh tế phát triển, việc điều tra thu thập đã được hoàn thành trước khi xảy ra việc xói mòn gnuồn gen. Quỹ gen cây trồng của họ đang được bảo quản an toàn tại các ngân hàng gen hiện đại. Ở các nước đang phát triển trong đó có Việt Nam, đối với nhiều loài cây trồng quan trọng, nhất là cây lúa, dự kiến công tác thu thập cần được tiến hành khẩn trương trong vòng 3-5 năm tới để ngăn chặn nguy cơ xói mòn.
II- Phương pháp thu thập quỹ gen cây trồng
Phương pháp này bao gồm những hướng dẫn chung để thực hiện nhiệm vụ thu thập quỹ gen cây trồng trong điều kiện cụ thể hiện nay của nước ta tại Ngân hàng gen cây trồng Quốc gia và các cơ quan nghiên cứu nông sinh học khác có nhu cầu tiến hành nghiệp vụ này.
2.1. Xác định mục tiêu và thứ tự ưu tiên thu thập.
Trong điều kiện cụ thể của Việt Nam, mục tiêu và thứ tự ưu tiên của công tác thu thập cần dựa vào ba điều kiện sau đây:
2.1.1. Khả năng bảo quản giống sau thu thập. Chỉ tiến hành thu thập khi có mục tiêu sử dụng giống và có khả năng bảo quản, không để mất giống sau khi thu thập.
2.1.2. Thu thập tại những nơi và đối với những loài, giống có nguy cơ mất mát nguồn gen cao. Những nơi nào, loài nào có nguy cơ mất mát nguồn gen cao hơn thì thu thập trước.
2.1.3. Khả năng tài chính và nhân sự. Dựa trên khả năng tài chính và nhân sự để tổ chức các hoạt động thu thập cụ thể.
2.2. Tổ chức công tác thu thập.
Các bước trong việc thiết lập chương trình thu thập quỹ gen:
1. Khảo sát tình hình nguồn gen cây trồng trong giai đoạn trước và hiện nay
2. Sắp xếp thứ tự ưu tiên
3. Lập kế hoạch thu thập và tìm kiếm kinh phí
4. Thành lập và tập huấn đội thu thập
5. Công thức hoá chiến lược lấy mẫu
6. Triển khai hoạt động thu thập
7. Xử lý mẫu đã thu thập
8. Tuân theo nguyên tắc kiểm dịch thực vật
9. Tư liệu hoá
* Một số lưu ý trong quá trình triển khai thu thập
1. Xác định địa bàn thu thập. Đối với các đoàn thu thập quỹ gen chính quy, để nâng cao hiệu quả kinh tế và chuyên môn của công tác thu thập, cần lập kế hoạch thu hết giống của loài trên từng địa danh cụ thể và thu thập nhiều loài cây trồng trong một chuyến công tác. Lấy huyện làm đơn vị thu thập. Chia huyện ra nhiều vùng sinh thái nhỏ, mỗi vùng có sự đa dạng về giống cần thu tương đối thuần nhất và thu hết số giống của mỗi vùng.
2. Xác định thời gian thu thập. Thời gian thu thập thích hợp ở nước ta là mùa khô, từ tháng 10 khi bắt đầu thu hoạch, đến tháng 5 trước khi gieo trồng cây vụ mưa. Đối với một số loài cây cụ thể và tuỳ thuộc vào điều kiện giao thong, có thể tiến hành thu thập trong mùa mưa.
3. Trang bị thu thập. Các đoàn thu thập chính quy phải có đủ các dụng cụ vật tư cơ bản phục vụ cho công tác thu thập (bản đồ, máy đo độ cao, máy ảnh, máy GPS đo kinh độ, vĩ độ…), đặc biệt lưu ý đến chuẩn bị trang bị cho cá nhân, thuốc bệnh
4. Tiến hành hoạt động thu thập.
– Phải ghi phiếu thu thập đầy đủ và chính xác.
– Đoàn thu thập phải họp sau mỗi ngày làm việc để hoàn chỉnh phiếu thu thập và làm các xử lý cần thiết đối với các mẫu giống mới thu; phải họp tổng kết ngay sau khi chuyến công tác kết thúc để giải quyết các vấn đề chuyên môn nảy sinh trong quá trình thu thập.
5. Phải nhập mẫu giống vào kho bảo quản ngay sau khi hoàn thành chuyến công tác.